(1) - " مانى بن فاتك ثنوى " در ايام " شاپور بن اردشير " پادشاه فارس ظهور كرده بعضى گفته‌اند كه پدرش همدانى بوده و به بابل آمده در مداين در محلى كه طيسفون ناميده مىشد منزل كرد، در آن محل بتخانه‌اى بود كه " فاتك " در آن بت خانه حاضر مىشد، در بت خانه ندايى شنيد كه كسى مىگويد اى " فاتك " از خوردن گوشت و آشاميدن شراب و آميزش با زنان خوددارى كن، اين ندا چندين مرتبه به گوش " فاتك " رسيد و اين دستور را مذهب قرار داد، زنش بمانى حامله بود، پس از وضع حمل گفتند خوابهاى خوبى مىديد و در بيدارى به نظرش مىرسيد كه گويا كسى او را گرفت و بالا برد، سپس برگرداند، " مانى " بر دين پدرش نشو و نما كرد و در كودكى به حكمت گويا بود، پس از آنكه به سن دوازده سالگى رسيد، به توهم خودش از طرف ملك جهان نور كه خداوند است به او وحى مىشد و به او مىگفت از اين ملت دورى گزين، تو از اينها جدائى، و بر تو باد به پاكيزگى و ترك شهوت، و هنوز وقت آشكار شدنت نيست، هنگاميكه به سن 24 سالگى رسيد، ملك او را ندا كرد اينك هنگام آن فرا رسيده كه نبوت خود را آشكار سازى، سپس در زمان " شاپور " ادعاى نبوت كرد و دو نفر به او گرويدند و پدرش ناظر و مراقب وى بود.
مانى مىگفت: " فارقليط " كه " عيسى " مژده قدومش را داده منم، و احكام مذهب خود را از قوانين مجوس وترسا استخراج كرد، و كتب خود را به قلمى كه متولد از سريانى و فارسى بود نوشت، و " به شاپور " وارد شد در حالى كه بر شانه‌هاى او نورى مانند دو چراغ مىدرخشيد، چون " شاپور " او را بدين حال مشاهده كرد به نظرش بزرگ جلوه نمود و در دل قصد كرد كه او را غفلة نابود سازد، وقتى كه از نزديك با وى ملاقات كرد هيبتى از وى در دلش افتاد و به او علاقمند گرديد و دعوتش را اجابت كرد.
" مانى " مىگفت: مبدء عالم دو وجود است كه عبارت از نور وظلمت باشد و هر يك از ديگرى جدا هستند، و نمازهايى بر پيروان خود مقرر داشت به اين ترتيب كه بايستى در آب جارى يا غير جارى شنا كنند و رو به آفتاب بايستند، سپس سجده كنند و در سجود خود بگويند راهنماى ما فارقليط فرستاده نور مبارك است و فرشتگان حفظه مباركند، جنود نور بخش او منزهند يا تسبيح كننده اند. و تسبيحات مختلفه مىگفتند تا دوازده سجده و نماز هم داشته‌اند با تسبيحات مختلفه و در برج دلو يك ماه روزه بر آنها واجب و افطارشان هنگام غروب بوده. روز يكشنبه نزد عموم مانويه محترم و روز دوشنبه نزد گروهى از آنان محترم بوده.
" مانى " داراى كتب ورساله‌هايى بوده و " كسرى " او را بدار آويخت و به قتل رسانيد و جدال در دين را بر اهل مملكت حرام كرد. و پيروان مانى را مىگرفت و به قتل مىرسانيد، لذا پيروانش فرار كرده از نهر بلخ گذشتند و وارد مملكت خان ترك گرديدند (ملل ونحل شهرستانى).

مفاتيح البحث: بابل ⁽¹⁾، السجود ⁽¹⁾، القتل ⁽²⁾