(١) ما يكى از رواياتى را كه معنى " فاضل استرآبادى " از آن استفاده مىشود براى خوانندگان محترم ذكر مىكنيم:
مرحوم " ثقة الاسلام كلينى " در كتاب اصول كافى از " امام هشتم (ع) " روايتى نقل كرده كه متن آن روايت چنين است:
" قال (يعنى على بن اسباط) سئلت ابا الحسن الرضا (ع) عن الاستطاعة قال: يستطيع العبد بعد اربع خصال. ان يكون مخلى السرب، صحيح الجسم، سليم الجوارح، له سبب وارد من الله. قال: قلت جعلت فداك فسر لى هذا. قال: ان يكون العبد مخلى السراب، صحيح الجسم، سليم الجوارح، يريد ان يزنى فلا يجد امراة، ثم يجدها فاما ان يعصم نفسه فيمتنع كما امتنع يوسف (ع) او يخلى بينه وبين ارادته فيزنى فيسمى زانيا ولم يطع الله باكراه ولم يعصه بغلبة ".
ترجمه روايت به فارسى چنين است: " على بن اسباط " گفت از " امام هشتم (ع) " از استطاعت و اختيار پرسيدم.
" امام هشتم ": بنده بعد از چهار صفت داراى استطاعت مىشود:
١ - راهش بسوى فعل باز باشد. يعنى مانعى براى او از انجام فعل نباشد به عبارت ديگر قدرتى مزاحم او نباشد.
٢ - تنش از امراضى كه مانع از انجام كار است سالم باشد.
٣ - آلات يعنى اعضاء و جوارحى را كه براى فعل لازم است واجد باشد.
٤ - سببى كه از ناحيه پروردگار است براى او مهيا و موجود باشد.
" على بن اسباط ": فدايت شويم اين مطلب را براى من تفسير فرما.
" امام هشتم ": كسى كه راهش باز و داراى سلامت مزاج و اعضاء و جوارحش سالم است مىخواهد زنا كند زنى را نمىيابد كه با وى زنا كند سپس چنين زنى را مىيابد در اين صورت يا عصمت نصيبش مىشود و از زنا خوددارى مىكند مانند يوسف (ع) يا بين او و اراده اش چيزى فاصله نمىشود و از عصمت محروم مىگردد و در نتيجه زنا مىكند پس زانى ناميده مىشود به هر صورت در صورت خوددارى به اكراه و اجبار خوددارى نكرده است. و در صورت ارتكاب معصيت هم مجبور در معصيت نبوده است.
" بيان ": مرحوم " مجلسى اعلى الله مقامه "، دو معنى براى سبب وارد از طرف خدا، ذكر مىكند:
١ - سبب وارد عبارت از عصمت و واگذارى بنده به حال خويش است.
٢ - سبب وارد اذن پروردگار است و اذن پروردگار را تفسير برفع موانع مىكند بنابراين " فلا يجد امراة " مثال براى صورتى است كه مانع از طرف خدا رفع نشده باشد و " ثم يجدها " مثال براى صورتى است كه سبب وارد از ناحيه خدا موجود باشد يعنى موانع رفع شده باشد. در اين صورت عصمت و تخليه مربوط به خود بنده است و بايد هر دو فعل يعصم و يخلى را معلوم خواند. و مراد از تخليه سرب همان فراغت بال و آزادى فكر و خيال از امر مزاحم و منصرف كننده است.
بنابراين معنى كه مرحوم مجلسى احتمال داده از روايت معنى فاضل استرآبادى كه براى امر بين الامرين ذكر كرده استفاده مىشود.
ناگفته نماند كه به خاطر دارم مرحوم صدر المتألهين سبب وارد را تفسير بداعى مىكند يعنى امرى كه انسان را تهييج و تحريك به اراده مىكند از قبيل وجود مشتهاى لطيف يا دشمن انتقام جو و " فلا يجد امراة " را مثال براى صورتى مىداند كه داعى وجود نداشته باشد و " ثم يجدها " را مثال براى صورتى مىداند كه داعى موجود باشد سپس اين معنى را با بيان فلسفى و عرفانى خود توضيح مىدهد طالبين بشرح اصول كافى آن مرحوم رجوع فرمايند.
و در روايتى كه " صاحب احتجاج " و " تحف العقول " از " امام دهم ابو الحسن عسكرى (ع) " نقل كرده اند امام عليه السلام در رساله‌يى كه به اهل اهواز نوشته از " امام صادق " روايتى نقل كرده كه در آن روايت امام صادق در مقام بيان امر بين الامرين، اركان استطاعت را پنج قرار داده و بجاى سبب وارد سبب مهيج يا مبيح ذكر فرموده است بدين شرح:
1 - صحت خلقت 2 - تخليه سرب 3 - مهلت در وقت 4 - زاد و راحله 5 - سبب مهيج يا مبيح.
سپس اركان پنجگانه را بدين شرح تفسير فرموده:
صحت خلقت - عبارت از اين است كه قواى ادراكى او از حواس ظاهره و باطنه و عقل، كامل و زبانش گويا و در سازمان وجود وى كه به مقتضى آيه مباركه (لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم) بهترين سازمانها است نقصى نباشد.
تخليه سرب - عبارت از اين است كه رقيب و نگهبانى او را جلوگيرى از امتثال امر خدا ننمايد.
مهلت در وقت - عبارت از اين است كه عمرش كافى براى معرفت و امتثال باشد.
زاد و راحله - عبارت از اين است كه هزينه انجام كار و مقدماتش را واجد باشد مثلا براى انجام حج بتواند لوازم سفر را از توشه و مركب مناسب تهيه نمايد.
سبب مهيج يا مبيح - عبارت از نيت و قصدى است كه داعى و محرك انسان به عمل است و آن امرى است قلبى. پس كسى كه كارى كند كه قلبش معتقد به آن نباشد يعنى بداعى امتثال امر خدا آن كار را بجا نياورد بلكه براى تظاهر و عوام فريبى عملى را انجام دهد مقبول درگاه احديت نباشد، يا آنكه بداعى تقيه و دفع شر دشمن وحفظ جان و مال خود خلافى را مرتكب شود در پيشگاه خدا مسؤليت ندارد. و اين تفسير مؤيد معنايى است كه صدر المتألهين براى سبب وارد بيان فرموده است.

مفاتيح البحث: الإمام الحسن بن علي العسكري عليهما السلام ⁽¹⁾، الإمام علي بن موسى الرضا عليهما السلام ⁽¹⁾، علي بن أسباط ⁽³⁾، الفدية، الفداء# ⁽¹⁾، الإختيار، الخيار ⁽¹⁾، الحج ⁽¹⁾، البول ⁽¹⁾