(1) براى توضيح عقيده مسيحيان راجع به تثليث خوب است به كتابهاى دانشمند متتبع مرحوم " ميرزا محمد صادق فخر الاسلام " (ره) مراجعه شود. نظر به اينكه وى اهل البيت بوده نسبت به عقايد آنان اطلاعات عميقى دارد. نگارنده چند جمله از " كتاب خلاصة الكلامش " را در اينجا براى خوانندگان محترم نقل مىكند " بدان ايدك الله تعالى الى الحق وثبتك على الصدق كه حضرات مسيحيه عموما كه اليوم در ربع مسكون سكنى دارند جميع فرق ايشان من دون استثناء اعتقاد مينمايند كه ذات مقدس حق تعالى جلت عظمته مشتمل بر سه اقنوم و مركب از سه اقنوم است. اب و ابن و روح القدس. (اقنوم لفظى است سريانى و به معنى اصل است) و اين سه اقنوم يك و يك سه است. و اين سه متحدند بتوحيد لفظى، و ممتازند به امتياز حقيقى. و علاقه اتحاد را هيچ كس نمىداند. و اگر كسى سؤال كند كه چگونه سه يك و يك سه مىشود، در جواب او گويند كه اين سرى است از اسرار ذات حق تعالى و هيچ كس عالم به اسرار ذات نيست. و فهميدن اسرار خارج از عقول است. هر كس نجات مىخواهد بدون تأمل و تعقل حكما و حتما بايد قبول كند، چرا كه در انجيل خدا ذات خود را بدين نحو بيان فرموده است بلكه در تمامى كتب عهد عتيق و جديد. و اين سه خدا در جميع صفات كمال از علم و قدرت و غيره مساوى و برابر و برادر مىباشند و هيچ بزرگى و برترى بر يكديگر ندارند.
در سؤال و جواب دينى ايشان كه " بسيط صاحب ينگى دنيائى " آن را از انگليسى به فارسى ترجمه و در ايران ما طبع و نشر نموده است در صفحه سه، سؤال و جوابش بدين نحو مذكور است:
سؤال 6 - داراى الوهيت چه كسانند؟
ج - داراى الوهيت سه كسند. اب و ابن و روح القدس و اين سه يك خدا و يك ذات واحدند و در قدرت و جلال مساويند. انتهى بالفاظه. عبارت فارسى ساده، محتاج به بيان نيست و تو مىبينى كه اقرار مينمايند كه خدا يك است و سه. (زيد هم كوسه است هم ريش پهن) و ما به الامتياز اين سه خدا اينكه اب خالق است بواسطه ابن. (اوايل باب اول انجيل يوحنا ملاحظه شود) و خداى ابن منجى است و خداى روح القدس هادى. و اگر كسى سؤال نمايد كه آيا هر يك از سه خدا قادر بر شغل ديگرى هست يا نه جواب سكوت است. خدا در انجيل اين نحو فرموده و ما هم قبول مىكنيم. و لكن مسلما خداى اب قادر نبود گناه خلق را عفو فرمايد بدون موت صليبى خداى ابن. (ابحاث المجتهدين ملاحظه شود).
مسلمين بر مسيحيين وارد مىنمايد كه ما به الامتياز از صفات كمال است يا نه؟ در صورت اول فاقد آن، خدا نخواهد بود. و در صورت ثانى هر يك از آلهه ثلاثه داراى صفات غير كمال و غير معتبر در ربوبيت خواهند بود.
و ايضا اگر هر يك از آلهه ثلاثه قادر باشند بر شغل ديگرى، وجود آنهاى ديگر زائد خواهد بود و بى مصرف. و اگر قادر نباشد لازم مىآيد هر سه عاجز باشند. و عجز بر خدا روا نيست.
و ايضا اعتناد مينمايند كه اقنوم اين ابن از اب متولد شد واقنوم روح القدس از اب وابن در ازل (اقنوم روح القدس عقيم است چيزى نزاييده) بدين معنى كه اب به قوه ايجاد، مثل خود را از خود صادر نموده و جدا ساخت. واب و اين مثل خود را از خود صادر نموده و جدا ساخته‌اند.
و معنى اينكه نصارى گويند عيسى ابن الله است همين است عيسى را الله بگويند يا ابن الله معنى يكى است لهذا خدا مىفرمايد: " وقالوا اتخذ الرحمن ولدا لقد جئتم شيئا ادا تكاد السموات يتفطرن منه ونتشق الارض وتخر الجبال هذا ان دعوا للرحمن ولدا وما ينبغى للرحمن ان يتخذ ولدا ان كل من في السموات والارض الا آتى الرحمن عبدا لقد احصيهم وعدهم عدا ". (مريم آيه 87 الى 93) اگر كسى گويد بنابر اين چرا روح القدس را بنت الله وبنت الابن نگوئيم به اعتبار مقدار زائيده شده از اب وابن وسبط الله به اعتبار مقدار صادر شده از اب، و هكذا جرا روح القدس را بنت نگوئيم نسبت بابن " و ابن را اب و اب را جد نسبت به او. جواب آنست كه قانون مقتضى اين اطلاقات هست و لكن چون ما تابع انجيل مىباشيم و اين تفصيل در انجيل وارد نشده لهذا ما جسارت نمىكنيم كه اين نحو اسماء والقاب را به خدايان خود بدهيم.
سؤال - در چه زمان ابن از اب و روح از اب وابن متولد شد؟
ج - در ازل.
س - روح القدس از اب وابن در آن واحد صادر گشت يا در آنات مختلفه؟
ج - چيزى در اين خصوص در انجيل بيان نشده.
س - از هر كدام از اب وابن نصف حقيقى روح القدس متولد شد يا كم و زياد؟
ج - اين تفصيل در انجيل مفقود و غير موجود است.
س - اب وابن شكم بزا كه دارند چرا اب يك ولد و نصف زاييد وابن نصف ولد؟
سبب عقم قبل و بعد چه بوده و چه شد؟
ج - عرض كردم اين تفصيلات در انجيل نيست و ما هم اين گونه سؤال و جواب را صحيح نمىدانيم. ديگر مأذون نيستى كه اين نحو سؤالات را از ما بكنى. آنچه در انجيل نيست ما نمىگوييم.
تنبيه - مريميون يكى از فرق نصارى هستند عوض روح القدس اقنوم سوم مريم را دانند و كاتوليك ها الى يومنا هذا مريم را مكمله تثليث دانند و او را والدة الله مىخوانند و در مقام دعا چنان كه عنقريب خواهد آمد انشاء الله تعالى گويند اى مادر خدا ما را فرياد رس و قوله تعالى " واذ قال الله يا عيسى بن مريم اءنت قلت للناس اتخذونى وامى الهين من دون الله " (مائده 116) ما را از عقيده مريميون خبر مىدهد).

مفاتيح البحث: دولة ايران ⁽¹⁾