احشا وعسر النفس وكزاز واحتباس بول وطبع است ومداواى آن حقنه وپنير مايه شرب حيوانات با سركه وحتسيث وبوره وفلفل با سركه تا رفع انجماد آن نمايد ودر اين قسم مواد قى جايز نيست مكر در شير فاسد وجوارش عود ومضغ مصطكى وماء العسل در اين باب مفيد است تيوعات وحب السلاطين و امثال آن از ادويهء حارهء مسهله مورث التهاب وغثيان واطلاق بسيار وپنجش است ومداواى آن دوغ واشياء باردهء قابضه است بعد از قى ودر معالجات كليه مذكور شد مانند روغنها ولعابها وربوب قابضه اما اشياء باردهء مخدره مثل افيون وبزر البنج وشوكران والفاح وتابوزه وامثال آن مورث خارش بدن ومداواى آن قى كردن با ماء العسل ونمك وبورهء ارمنى وسكنجبين وروغنها است وشرب شراب باحتيث ودار چينى وفلفل وجند وطبيخ نانخواه ونابه حيل دريائى وترياق كبير وحقنهاى تند وسركه باصعتر وافسنتين وروغن گلسرخ وشرب سير وكردكان وتدهين بدن ودماغ بروغنهاى حار مانند روغن ناردين وسوسن واستشاق جند وحلتيث نافع است واگر مساوى افيون مشروبه جند حوزده شود در رفع مضرت افيون از مجرباتست ومداواى خوردن بزر قطوناى كوفته وآب كشنيز بعد از قى وحلتيث وشراب وشربت افسنتين كافى است ودر مداواى فطر وكماة وامثال آن مانند سرد شده كه در موضع نمناك مانده باشد بعد از قى كردن معاجين حاره مثل فلافلى وكمونى وزراوند وصعتر وامثال آن مفيد است اما اشياى مسددهء ثقيله مانند مردا سنگ واجرام معادن ومرگ موش وشنجرف وزنبق وامثال آن مورث احتباس طبع ونفخ شكم ودرد احشا ودر بعضى بول الدم ودر اكثر احتباس بول وورم عانه وقرحهء امعاست وكاه است كه باعث اطلاق مفرط كردد ومداواى آن قى وجود با احتباس طبع حقنهاست وناردين با سركين كبوتر وشراب بغايت نافع است وطبيخ انجير وتخم كرفس وزوفا وافسنتين وترنجبين ومسهلات وكوشتا بها پى جرب بايد داد ودر زنبق مقتول ومصعد بعد از حقنه ومسهل وشرب ماء العسل مداواى سحج بايد نمود وزرنيخ وآهك وزنجار وصابون و امثال آن مورث قرحهء امعا وپيچش وخشكى دهان وبول الدم ودرد معده است وكاهست كه اهك ببول رفع مىشود ومداواى آن بعد از قى خوردن جلاب وآب گرم وشرب طبيخ تخم كتان وخبازى وتخم مرد وتخم تره تيز كست وبه دستور آب برنج وشير وگوشت آبهاى چرب وانچه در ارنب بحرى مذكور شد بغايت نافعست شواى مغموم كه گوشتهاى پخته وكباب را در حين گرمى مفرط بپوشاند كه بخار او دفع نشده سرد گردد اكل آن باعث سدر ود دار وهيضه بيهوشى ومداواى آن قى وبعد از آن سكنجبين سفر جلى وشراب ومقويات معده است ومنع خواب وحمام لازمست وهر گاه باعث قى وغثيان شديد واسهال مفرط گردد وبعلاج هيضه مبادرت كنند زاج وشب ونمك تلخ وشوره وامثال آن مورث سرفهء شديد وعلل شش وسال است ومداواى آن بر روغن تازه وشكر ولعابها وشير وامثال آنست سفيداب وحبسين وكج وامثال آن مورث قولنج قوى وخناق وخشكى دهان وبر آمدگى شكم است ومداواى آن شرب ماء العسل است با آب خطمى تازه وخبازى ولعاب تخم كتان وروغن بادام واسهال نمودن بدو دانگ محموده با جلاب وبساير مسهلات وهر گاه منجر بسحج كرد وبعلاج آن مبادرت نمايند ودر جميع سموم انچه در كليهء ان مذكور شد مراعات بايد نمود وميل هر يك بهر جهتى كه باشد به آن جهة دفع بايد كرد وامالهء آن از عضو شريف بعضو خسيس شرطست فصل چهارمى در سموم ملذوعهء غير معروفه وجراحات آلات مسمومه بايد دانست كه سموم حيوانات به دستور سموم مشروبه قوى وضعيف مىباشد وقواعد مذكور شد ودر اينمكان بعضى از مشهور آن مذكور مىگردد تا غير مذكور را هم باينطريق مداوا نمايند حيات اقسام مار بسيار است ومجموع آن از سه مرتبه بيرون نيستند يكى انكه مهلت بدواند هد ويكى ضعيف كه قتال نباشد ويكى قتال ومهلته در تدابير او باشد واز يك هفته بيش نگذارند واز قسم اول مارى مىباشد در بلاد ترك از دو شبر تا سه شبر مايل بسياهى وزردى وچشمش سرخ وشر شن باريك وبر آن تاجى ومسمى بلكه وناظر نيز گويند چه ديده ء او بهر حيوانى افتد هلاك مىگردد وهر چند دور باشد وحوش وطيور از او خاليفند ودر حوالى مكان او گياه نميرويد قسمى از آن بقدر سه ذرع تا پنجزرع وچشمش درخشنده وگزيدهء او در عرض يك ساعت هلاك مىشود وقسمى از آن شاخدار مىباشد وقسمى از آن مسمى بافعليست وصفة او در حرف الف مذكور شد وعلامت گزيدن وآنست كه از آن موضع اولا خون روان گردد وبعد از آن زرد آب وپس از آن زرد آب وپس از آن برنگ زيتى وزنكارى وتدبير او به دستورى است كه در قواعد كليه گذشت وشرب ترياق كبير وروغن كهنه با عسل وسير وشراب كهنه وتكرار قى ودو مثقال حلتيث با شراب وشرب سائيده مهرهء مار وبستن او بر موضع گزيده وپنير مايهء خرگوش وغير آن كه تازه باشد با سركه ممزوج به آب وخاضرا وسپند وتخم يونجه وعرطنيثا وبيخ كاشم وزر اوند حرج وطويل وكرفس كوهى وتغذيه بسرطان نهرى و زنجبيل با شير انسان والاغ مفيد است واين دوار از سم افعى مانند ترياق كبير دانسته‌اند انيسون ده درهم فلفل سه درهم ونصف زراوند مد حرج جند بيدستر از هريك يك درهم ونيم با مى پخته سرشته بقدر جوزى استعمال كنند وخوردن آب ثيل تا بقدر يكرطل وبستن جرم او از مجرباتست حيات متغطشه و امثال آن وتنين وهر يك بالوان مختلفه وبزرگ وكوچك ميباشند وتنين كه به فارسى اژدها نامند نوع عظيم آنست وكوچكتر از پنجرزع نيست وزدع برسى زرع مىباشد وچشمش بسيار بزرگ ودر فحت لك زيرين او تقعيرى مانند ذقن ودندان او بسيار وبعضى از آن يال دارند مانند يال شتر وعلاج غير اژدها