نيايد كه سلسله علل و معلولات جهان، منحصر است به امور مادى و محسوس (1).
در اخبار و رواياتى كه از رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) با ائمه اطهار (ع) رسيده است، مطلبى با اين مضمون به چشم مى خورد: (اگر قضاء و قدر بيايد، اسباب و علل مخصوصا عقل و قوه تدبير انسان، از كار مى افتد). اين مطلب در ادبيات فارسى و عربى، به همين مضمون، منعكس است.
در (جامع الصغير) چندين حديث در اين معنا از رسول اكرم نقل مى كند، از آن جمله:
(ان الله اذا اراد امضاء امر نزع عقول الرجال حتى يمضى امره فاذا امضاه رد اليهم عقولهم ووقعت الندامة) (2).
يعنى: (هرگاه خدا بخواهد كارى به انجام رسد، خردهاى مردم را از آنها جدا مى كند تا وقتى كه امر خود را به انجام رساند. همين كه به انجام رساند، خردهاى آنان را به آنها باز مى گرداند و در اين وقت است كه پشيمانى صورت مى گيرد).
در تحف العقول از امام رضا - عليه السلام - روايت شده است:
(اذا اراد الله سلب العباد عقولهم فانفذ امره وتمت ارادته فاذا انفذ امره ردالى كل ذى عقل عقله فيقول كيف ذا؟ و من اين ذا؟). (3) (هرگاه خدا چيزى را بخواهد، عقلهاى بندگان را از آنها سلب مى كند و حكم خود را اجرا مى كند و خواسته خود را به پايان مى رساند، همين كه حكم خود را اجرا كرد، عقل هر صاحب عقل را به او بر مى گرداند آنگاه او مرتب مى گويد:
چگونه شد كه اين كار شد؟ از كجا اين كار صورت گرفت؟).