هر كس سوره توحيد را قرائت كند جائز است (كذلك الله ربى) بگويد و لكن بحث و سؤال بنده در اين بود كه مأموم هم مىتواند بگويد يا نه؟ جنابعالى مرقوم فرموديد كه بعنوان مطلق ذكر اشكال ندارد و به عنوان ورود نگويد فرمايشى بسيار متين است اما اين جمله، ورودش فقط بعد از سوره توحيد، براى قارى سوره است و بمناسبت حكم و موضوع و بمناسبت معنى ذكر مزبور، استفاده مىشود كه مطلق ذكر، شامل آن نمىشود. مضافا كه اگر بعنوان مطلق ذكر، جائز باشد لازمه‌اش اين است كه در هر موضع از مواضع نماز، جائز باشد و حال آن كه بلا شبهه جائز نيست و مسلما حضرتعالى هم جائز نمىدانيد پس آنچه در ذهن قاصر حقير خلجان مىكند اين است كه ذكر ذكور، از مصاديق مطلق ذكر نيست و ظاهر معنى طورى است كه نمىشود استفاده ملاك، از آن نمود تا در همه مواضع سريانش بدهيم و تعدى هم ممكن نيست (لان التعدى من مورد الى مورد يحتاج الى دليل او الى احراز الملاك) و مقام، فاقد هر دو است اما فقد دليل، چون روايات وارده، ظهور بلكه صراحت دارد در قارى توحيد، و مأموم خارج است و رفع يد از ظهور يا صراحتش صحيح نيست و اما فقد ملاك، چون ذكر مذكور، لازمه‌اش آنست كه مسبوق به جمله‌اى باشد كه مربوط به هم و مناسبتى بين سابق و لاحق باشد و اين مناسبت هم كه نيست عليهذا دست ما از همه جا كوتاه است ناچار بايد تمسك بذيل احتياط بجوئيم، فالظاهر للمأموم بر سبيل احتياط، ترك ذكر مزبور است اكنون نظر مبارك را بيان فرمائيد.
ج - آنچه در جواب، عرض شده بيش از اين نيست كه: امام و منفرد چون قارى سوره توحيد، هستند مىتوانند به قصد ورود بخوانند، و اما مأموم اگر به قصد رجاء بگويد مانعى ندارد و لازمه اين بيان اين نيست كه در هر موضع از نماز اگر اين جمله را بخوانند صحيح باشد بلكه در اينجا كه امام، سوره توحيد را مىخواند مأموم به قصد ذكر و اشاره بما قرء الامام، (كذلك الله ربى) بگويد اشكال ندارد. چنانچه فرضا اگر امام يا ديگرى آيه (الله لا إله الا هو الحى القيوم) خواند مأموم به قصد مطلق ذكر بگويد (كذلك الله ربى) نيز اشكالى به نظر نمىرسد. مع ذلك، اين نظر حقير است و جنابعالى بخواهيد احتياط كنيد مختاريد.
س 14 - نظر به اين كه حضور در نماز جماعت، بر كسى كه نمىتواند حمد و