گرايشهاى گوناگون كلامي ميان شيعيان در قرون أولية، و درگيريها و كشمكشهاى حادي كه در اين مورد جريان داشت، و از هوادارى أئمة نسبت به متكلمان و شواهد علاقة آنان به رشد و شكوفايى فكرى شيعه.
امام رضا پيشواى هشتم شيعيان در پاسخ پيروان يونس بن عبد الرحمن كه ساير هواداران امامان آنان را كافر مى شمردند فرمود: شما را در راه رستگارى مى بينم (78).
3) در جامعه شيعي زمان حضور امامان، گرايش‌هايى وجود داشته كه با طرز تفكر و اعتقاد سنتي شيعه در مورد امامان خويش مخالفت داشته است. گروهى از صحابه براي امامان تنها نوعي مرجعيت علمي قائل بوده و آنان را دانشمندانى پاك و پرهيزكار (علماء ابرار) مى دانستند و منكر وجود صفاتى فوق بشرى از قبيل عصمت در آنان بودند (79). نظري كه برخى متكلمان شيعي دوره هاى بعد نيز از آن پشتيبانى كرده اند از جمله أبو جعفر محمد بن قبه رازي از دانشمندان و متكلمان مورد احترام شيعي در قرن چهارم كه رئيس و بزرگ شيعه در زمان خود (80) و آراء و انظار أو مورد توجه و استناد دانشمندان شيعي پس از وى بوده است (81) امامان را تنها دانشمندان و بندگانى صالح، و عالم به قرآن و سنت مى دانسته و منكر دانايى آنان به غيب بود (82). شگفتا كه با اين وجود مشى عقيدتي أو مورد تحسين جامعه علمي شيعه در آن ادوار قرار داشت (83). برخى از محدثان قم نيز مشابه چنين نظري را در مورد امامان داشته اند (84). و گويا نوبختيان نيز چنين مى انديشيده اند (85).
گروهى از أصحاب امامان حتى معتقد بودند كه آنان در مسائل فقهى مانند ساير فقهاء آن اعصار به اجتهاد آزاد شخصي (رأى) (86) يا قياس (87) عمل مى كنند و اين نظر نيز مورد پشتيبانى و قبول گروهى از محدثان قم بود (88). از أبو محمد ليث بن البختري المرادي معروف به أبو بصير كه از