عبد الله بن صالح سماهيجى بحراني (م 1135) 7 - مكتب وحيد بهبهانى:
چنان كه ديديم مكتب اخبارى در نيمه نخستين قرن دوازدهم بر مراكز علمي شيعه چيره شد و نظر به دشمنى سختى كه آن مكتب با علم أصول فقه داشت اين دانش در حوزه هاى فقه شيعه به طور كلى متروك ماند. در بررسى تاريخ فقه شيعي در ميانه قرن مزبور به نام هيچ فقيه أصولي مهمى از پيروان مكاتب فقهى كركى يا اردبيلى بر خورد نمى كنيم. تنها يكى دو تن از اين رده در گوشه و كنار شهرهاى دور از مراكز علمي بوده اند كه معمولا حوزه هاى تدريس كوچك و گمنامى داشته‌اند.
در نيمه دوم قرن مزبور يك دانشمند بزرگ شيعي كه داراى نبوغى خاص در استدلال و تحليل و تفكر عقلانى بود بساط مكتب اخبارى را پس از سألها حكومت بلا منازع بر فقه شيعي درهم پيچيد و مكتب خاص خود را به جاى آن نشاند. اين دانشمند وحيد بهبهانى، محمد باقر بن محمد أكمل (م 1205) است كه آثار و رسائل فقهى بسيارى از أو در دست است از آن جمله الفوائد الحائرية و شرحي بر مفاتيح الشرايع فيض.
شرايط لازم براي چنين تغيير وتحول تا حدود زيادى وسيله تنى چند از دانشمندان اخبارى در ميانه قرن دوازدهم فرآهم شده بود. دانشمندانى مانند سيد صدر الدين محمد بن محمد باقر همداني (در گذشته پس از 1151) در شرح وافيه، شيخ يوسف بن أحمد بحراني (م 1186) در مقدمه حدائق، مهدي بن محمد صالح فتونى عاملي (م 1183) در ديباچه نتائج الاخبار (236)، محمد بن علي مقابى بحراني (زنده در 1169) در مقدمه نخبة الأصول (237) و ديگران (238) بمرور برخى از استدلالات اصوليان را پذيرفته، و پاره اى از روشهاى اخباريان را مورد نقد قرار دادند، و از روشى ميانه تر ومعتدل‌تر پيروى كردند. نوشتن رساله ها در رد و نقد مسلك اخبارى و مباني آن حتى پيش از ميانه اين قرن آغاز شده بود.
فقه وحيد بهبهانى نخستين فقه شيعي است كه قواعد أصول فقه در آن به درستى، إعمال شده و اين خود مشخصه اصلى آن است. وحيد در تأسيس اين روش فقهى و احياء علم أصول كوشش فراوان نمود و رنج بسيار برد و مكتب علمي أو كه نمونه يك حقوق منطقي پيشرفته، با سيستم