عثمان وعلى بن ابي طالب (عليه السلام) وابن مسعود عرضه كرد (1).
كوفه پس از مدينه از معروفترين شهرهايى به شمار مى رفت كه مردم آن به قرآن وقراآت آن اهتمام مى ورزيدند. تحقيقا (مردم كوفه - از همان آغاز تأسيس آن - خود را با قرآن كريم مأنوس ساخته وبه قرائت و اقراء وتفسير آن عنايت داشتند، وعمر بن الخطاب مردم كوفه را با اين تعبير توصيف مى كرد كه: كوفيان را [در رابطه با قرآن كريم] آوازى به سان آواز زنبور هست) (2) [يعنى همواره صدايشان به قرآن وقرائت آن بلند است].
دوره ء نخستين يادگيرى مردم - كوفه در رابطه با قرآن كريم - با تعليم قرآن ازسوى عبد الله بن مسعود آغاز مى شود كه عمر أو را به اين شهر گسيل داشت، چنانكه بعدا سخنى را در اين باره بازگو خواهيم كرد.
اين مرحله از نيمه ء نخستين قرن اول هجري فراتر نمى رود، واز جمله آخرين صحابه أي كه از دنيا رفتند واز حافظان قرآن كريم به شمار مى آمدند زيد بن ثابت بود كه وفات اودر سال 45 ه‍. ق روى داد.
مرحله ء هفتم پس از آنكه قرائت به عنوان يك مادة ء درسى استقرار يافت، ووجوه مختلف قرائت در ميان حافظان وقاريانى كه از آنها ياد كرديم سير درطرق خود را - از نظر نقل وروايت آغاز كرد مرحله ء هفتم تاريخ قرائت شروع مى شود.
در آغاز كتاب القراءات أبو عبيد قاسم بن سلام، نامهاى اشخاصى جلب نظر مى كند كه در مورد وجوه مختلف قرائت مطالبي از آنها نقل شده است. اينان از صحابه ء نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به شمار مى رفتند. همين مطلب مى تواند گواه سخن ما باشد كه دوران پديدآمدن وجوه مختلف قرائت را بايد در همين مرحله جستجو كرد.
بارى اين اشخاص - كه متشكل از مهاجرين وانصار هستند - عبارتند از:
الف. مهاجرين:
سالم، مولى ابى حذيفه (م 12 ه‍. ق)، أبو بكر (م 12 ه‍. ق)، عمر (م 23 ه‍. ق)، ابن مسعود (م 23 ه‍. ق)، عثمان (م 35 ه‍. ق)، حذيفة بن اليمان (م 35 ه‍. ق)، طلحه (م 36 ه‍. ق)، على [عليه السلام] (م 40 ه‍. ق)، سعد (م 51 ه‍. ق)، عمرو بن عاص (م 58 ه‍. ق)، أبو هريرة (م 59 ه‍. ق)، معاويه (م 60 ه‍. ق)، عبد الله بن عمر (م 63 ه‍. ق)، عبد الله بن عمرو بن عاص (م 65 ه‍. ق)، ابن عباس (م 68 ه‍. ق)، عبد الله بن سائب (م حدود 70 ه‍. ق)، عبد الله بن زبير (م 73 ه‍. ق)، حفصه (م 45 ه‍. ق)، عائشة (م 58 ه‍. ق)، وام سلمه (م 62 ه‍. ق).
ب. انصار:
ابى بن كعب (م 20 ه‍. ق)، أبو الدرداء (م 32 ه‍. ق)، معاذ بن جبل (م 33 ه‍. ق)، زيد بن ثابت (م 45 ه‍. ق)، مجمع بن جاريه (م همزمان خلافت معاويه)، أبو زيد (3)، وانس بن مالك (م 91 ه‍. ق) (4).
اين مرحله از اواخر قرن اول هجري تجاوز نمى كند.
(هامش) 1. رك: معرفة القراء، ص 1، طبع دوم. 2. حياة الشعر في الكوفة، ص 245.
3. نام أو قيس بن سكن بود، چنانكه ابن حجر همين نام را تأييد مى كند. قيس از كسانى است كه قرآن كريم را در زمان نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) جمع كرد وپس از هفتاد هجري در گذشت (رك: الاصابة في تمييز الصحابة - ط المطبعة الشرقية، 1325 ه‍. ق = 1907 م، 5 / 225 و 7 / 76). ابن كثير مى نويسد: قيس در همان روزى كه ابى عبيد درسال پانزدهم هجري درگذشت كشته شد (رك: فضائل القرآن، ص 47).
4. به نقل از: النشر 1 / 6. [*]