1. اما روايتى كه نقل شده است: " الخلافة بعدى ثلاثون سنة ثم يكون بعد ذلك الملك، خلافت بعد از من سى سال است و پس از آن به سلطنت وملك تبديل مى شود "، مورد مناقشه است، زيرا:
اولا، اين روايت با ساير رواياتى كه خود اهل تسنن تصريح به صحت آن نموده اند، تعارض دارد.
ثانيا، در همهء طرق اين روايت، " سعيد بن جمهان " وجود دارد، چنان كه " ترمذى " تصريح مى كند: لا نعرفه الا من حديث سعيد بن جمهان، اين روايت را تنها از طريق " سعيد بن جمهان " مىشناسيم.
و " سعيد بن جمهان " كسى است كه " ابوحاتم " درباره ء او مى گويد: يكتب حديثه ولا يحتج به، روايات او نوشته مى شود، ولى به آن احتجاج نمى شود. " ابن معين " در حق او مى گويد: روى عن سفينة احاديث لايرويها غيره، او از " سفينه " رواياتى را نقل كرده است كه غير او نقل نكرده اند.
" بخارى " در مورد او مى گويد: في حديثه عجائب، در روايات او چيزهاى شگفت آور وجود دارد.
ر. ك: تهذيب التهذيب.
همچنين " ابن حزم " در " المحلى " مىنويسد: سعيد بن جمهان غير مشهور بالعدالة بل مذكور ان لايقوم حديثه، " سعيد بن جمهان " شهرت به عدالت ندارد، بلكه گفته شده است كه روايات او ارزشى ندارند. (ر. ك: ج 5، ص 185).
كما اين كه روايتى را كه فقط " ابوداود " از " اسماعيل بن ابى خالد " از پدرش " ابوخالد " از " جابر " نقل مى كند كه: " لايزال هذا الدين قائما حتى يكون عليكم اثناعشر خليفة كلهم تجتمع عليه الامة، امر دين هميشه پابرجاست تا آن كه دوازده نفر خليفه بيايند كه همهء امت بر آنها اجتماع كنند "، ظاهرا ذيل آن كه مى گويد: " تجتمع عليه الامة " زياده اى است از راوى، چنان كه از روايت " طبرانى " در " المعجم الكبير " (ج 2، ص 208) اين مطلب ظاهر است. زيرا طبرانى اين روايت را از دو طريق از " ابراهيم بن حميد " از " اسماعيل بن ابى خالد " از پدرش از " جابربن سمرة " چنين نقل مى كند:
قال رسول الله صلى الله عليه و سلم لايزال هذا الدين قائما حتى يقوم اثناعشر خليفة. قال اسماعيل: اظن ظنا أن أبى قال: كلهم تجتمع عليه الامة، پيامبر فرمود: امر دين هميشه برپاست تا اين كه دوازده خليفه بيايد. اسماعيل گفت: گمان ضعيفى مى برم كه پدرم گفت: امت بر آن ها اجتماع مى كنند.
چنان كه مى بينيد اسماعيل مى گويد " اظن ظنا، گمان ضعيفى مى برم " در حالى كه خداوند متعال مى فرمايد: * (وان الظن لايغنى من الحق شيئا) *، يعنى محققا گمان در فهم حقيقت هيچ سودى ندارد. و سپس اين گمان بى اساس در روايت " مروان بن معاويه " كه به شهادت " ابن معين " شخصى مدلس بوده است (تهذيب التهذيب، اوفست حيدرآباد، ج 10، ص 98) به صورت قطعى نقل شده است و ظاهرا روحيهء تدليس در سند به تدليس در متن نيز سرايت كرده است.
علاوه آن كه " اسماعيل بن ابى خالد " خود مردى امى و بى سواد و داراى غلط هاى فاحش بوده است، چنان كه پدرش " ابوخالد " كه در سند واقع شده است نيز نزد اركان اصلى علم رجال چندان شناخته شده نيست (تهذيب التهذيب). از اين ها گذشته بر فرض صدور چنين روايتى، به قرينهء روايات ديگر مراد از كلمهء " تجتمع عليه الامة " بايد اين باشد كه امت بايد بر اين ها اجتماع كنند و وظيفهء آن ها چنين اجتماعى است. يا اين كه چنان كه " قندوزى حنفى " مى گويد بعد از ظهور آخرين نفر آنان يعنى حضرت مهدى سلام الله ‌عليهم اجمعين، مردم بر همهء آن ها اجتماع مى كنند.
به هر حال، قطعا مراد اين نيست كه همهء مردم با آن ها بيعت خواهند كرد، چنان كه از روايت " لايضرهم من خذلهم " استفاده مى شود و همچنين به شهادت اركان علماى اهل تسنن و روايات متواتر، قطعا على (عليه السلام) و امام حسن (عليه السلام) از اين دوازده نفر مى باشند، با آن كه همهء امت بر آن دو بزرگوار اجتماع نكردند.

مفاتيح البحث: بنو هاشم ⁽²⁾، سماك بن حرب ⁽¹⁾، الإمام المهدي المنتظر عليه السلام ⁽¹⁾، الإمام أمير المؤمنين علي بن ابي طالب عليهما السلام ⁽¹⁾، الإمام الحسن بن علي المجتبى عليهما السلام ⁽¹⁾، الرسول الأكرم محمد بن عبد الله صلى الله عليه وآله ⁽¹⁾، الشيخ سلمان البلخي القندوزي ⁽¹⁾، إسماعيل بن أبي خالد ⁽³⁾، مروان بن معاوية ⁽¹⁾، سعيد بن جمهان ⁽⁶⁾، الظنّ ⁽¹⁾